Dit artikel is geschreven door Sarah van den Boogaard – Online Psycholoog NIP
Steeds vaker krijgen psychologen en psychiaters in hun praktijk te maken met cliënten die kampen met angststoornissen, burn-out, depressie en paniekaanvallen. De rol van moderne stressoren, zoals sociale media, blijken hierbij een grote invloed te hebben. Het gevoel om ‘altijd aan te staan’, de continue flow van prikkels en het constant vergelijken van jezelf met anderen, vergt zijn mentale tol. Hierbij rijst de vraag: is ons brein evolutionair gezien eigenlijk wel gemaakt voor zoveel prikkels en stress? Zal de technologie ons menselijk brein, in al haar facetten, uiteindelijk te snel af zijn. De schildpad en de haas. Wat zijn stapsgewijs de effecten van deze ontwikkelingen op ons als mens; op ons doen en laten, op onze mentale gezondheid en op ons brein.
De paradox: technologische ontwikkelingen, waaronder kunstmatige intelligentie (AI) en sociale media beloven ons efficiënter te laten werken, echter ondertussen neemt de stress toe. Onze grote complexe wereld lijkt kleiner en overzichtelijker te worden. Vanwege technologische ontwikkelingen in de logistiek kunnen we ons vrij gemakkelijk van plek A naar B verplaatsen, waar plek B dan ook moge zijn. Bovendien kunnen we door ontwikkelingen in bijvoorbeeld de telefonie, vanuit vrijwel alle plekken op aarde contact kunnen maken met elkaar. Het altijd maar bereikbaar zijn, een overload aan prikkels en het continue informatiebombardement eisen hun tol. Is er nog een uitweg? Is dit alles wel aan de mens besteed; aan haar brein? Zal iemand deze ratrace uiteindelijk winnen en zo ja wie; de schildpad of de haas.
Statistieken tonen toename psychische aandoeningen
Laten we er om te beginnen een aantal statistieken bij pakken. In 2023 had ongeveer een op de vier volwassenen (26%) één of meerdere psychische aandoeningen [1]. Dit komt overeen met bijna 3,3 miljoen volwassen Nederlanders van 18-75 jaar. Angststoornissen komen het vaakst voor, namelijk bij 15% van de volwassenen. Van alle specifieke psychische aandoeningen komt depressieve stoornis het vaakst voor (9%) [1]. Het percentage volwassenen met angst- of depressiegevoelens is tussen 2010 en 2023 significant toegenomen, zowel bij de gehele groep volwassenen als bij mannen en vrouwen afzonderlijk. Deze toename geldt voor alleen voor de leeftijdsgroepen tot en met 49 jaar. Bij de leeftijdsgroepen vanaf 50 jaar is het percentage met angst- of depressiegevoelens gelijk gebleven [2]. De praktijken van psychologen en psychiaters zitten zodoende steeds vaker vol met een stijgende populatie dat kampt met angststoornissen, burn-out, depressie en paniekaanvallen.
Als we dit laatste onder de loep nemen, dan kunnen we het volgende stellen: burn-out is een groeiend probleem op de Nederlandse arbeidsmarkt. In 2024 blijkt uit onderzoek dat bijna één op de vijf werknemers te maken heeft met burn-outklachten. Volgens de meest recente cijfers uit 2024 ervaart 19% van de werknemers burn-outklachten. Burn-out is geen nieuw fenomeen, echter de cijfers laten zien dat het probleem steeds ernstiger wordt. In 2014 had 14,4% van de werknemers last van burn-outklachten, terwijl dat percentage in 2024 is gestegen naar 19,0%. Dit wijst op een structurele toename van werkgerelateerde stress [3]. Een van de grootste oorzaken van werkgerelateerde stress, waaronder prestatiedruk en onzekerheid door het constant vergelijken met anderen, is: de toename van het aantal prikkels, waaronder sociale media. Ons brein kan dit simpelweg niet aan. Hoe zit dit precies?
Waardoor komt de toename?
De zoektocht naar de oorzaak van de toename van angststoornissen, burn-out, depressie en paniekaanvallen, dient te beginnen, geheel aan het begin. We dienen in te zoomen naar het begin van het leven op aarde. Angststoornissen, burn-out, depressie en paniekaanvallen hebben namelijk een opvallende overeenkomst: aan de basis ervan ligt stress. Als we hierop wederom inzoomen blijkt stress aan de basis van ons gehele bestaan te liggen: van het leven op aarde, van het ontstaan van nieuwe soorten; van de mens. Dieren gedurende de gehele evolutie die gedurende langere tijd aan stressoren worden blootgesteld, gaan zich ‘deprimeren’, onderdrukken: hun eetlust neemt af, ze gaan oppervlakkiger slapen, ze vertonen geen interesse in de omgeving.
De symptomen die mensen met een depressie hebben, vertonen sterke overeenkomsten met de symptomen van dieren onder chronische stress [4]. In andere woorden: een tekortschietend stresssysteem. Een stresssysteem waaraan de evolutie over een periode van miljarden jaren heeft geslepen en dat voor de meeste organismen op aarde gedurende het grootste deel van de evolutie uitstekend voldeed.
Stress is een complex biologisch fenomeen
Dat geldt echter niet meer voor de moderne homo sapiens. Een stresssysteem is een complex biologisch mechanisme dat ons helpt te reageren op uitdagingen, bedreigingen of veranderingen in onze omgeving. Het bestaat uit verschillende onderdelen van het lichaam, zoals de hersenen, de bijnieren en het zenuwstelsel. Het doel van het stresssysteem is simpel: ons beschermen en helpen overleven. Ons stresssysteem wordt geactiveerd wanneer we een situatie als bedreigend of uitdagend ervaren. Dit kan een fysieke dreiging zijn, zoals een aanstormende auto, echter ook mentaal, zoals een belangrijke deadline op het werk [5].
Gedurende de afgelopen duizenden jaren heeft ons stresssysteem zich blootgesteld aan zoveel prikkels, stimuli en mogelijk stressveroorzakers, dat zijn stresssysteem deze snelle technologische ontwikkelingen simpelweg niet meer kunnen bijbenen. De mens is evolutionair gezien nog niet voldoende aangepast aan een wereld met constante prikkels en technologische ontwikkeling welke de moderne levensstijl kenmerken. Er is simpelweg te weinig tijd geweest voor ons brein, om zich aan te passen aan de technologische ontwikkelingen van de huidige moderne tijd [6 & 7].
Als we de menselijke evolutie erop naslaan dan blijkt: de mens heeft het brein van een vis als het op stress aankomt. Homo sapiens stamt, net als alle andere organismen, af van de eencellige die zo’n tien miljard jaar na de oerknal op aarde ontstond. Ook de eencellige had last van stressoren. Zijn grootste stressor was de hitte in de vulkanische oersoep waarin hij leefde. Nadat de vis zijn intrede had gedaan, zo’n vijfhonderd miljoen jaar geleden, is aan het stressysteem van levende organismen niet meer zoveel toegevoegd. [6 & 7].
Mensen passen zich aan
Zodoende gaan wij mensen onze moderne stressoren te lijf met het instrumentarium van een vis, waarmee we ons duizenden jaren lang prima mee hebben kunnen verweren. Zo gebruikten verschillende zoogdieren hun stressysteem bijvoorbeeld om op de loer te zijn voor een leeuw of een ander roofdier. In de huidige maatschappij, zijn het type stressoren echter compleet veranderd. Dit betreft dat niet meer een leeuw ons stress oplevert, echter een constante input en een diversiteit van prikkels vanuit de technologische ontwikkeling, waaronder de sociale media. Op al deze continue stimuli en prikkels is ons brein en stresssysteem nog niet voorbereid; dit reageert namelijk nog alsof we nog in de oertijd leven. Naarmate onze omgeving kunstmatiger wordt, worden die stressoren abstracter. Wij mensen blijken niet toegerust op de huidige tijd met zoveel sociale media en prikkels. Zodoende de toename van het aantal angststoornissen, burn-outs, depressies en paniekaanvallen; we worden massaal ziek van prestatie- en werkdruk, een overload en continue flow van prikkels, sociale media en slecht nieuws [8 & 9].
Alles gaat steeds sneller
Onze maatschappij versnelt en verhaast letterlijk. Alles kan en moet nú, omdat de lokroep van alle geluidjes en notificaties vanuit smartphone of laptop nu eenmaal moeilijk zijn om te weerstaan. Die constante aanvoer van prikkels is funest. Het kan mentale onrust, stress en onzekerheid veroorzaken. Het constant willen meten aan en willen vergelijken met ‘de buitenwereld’ kan ernstige mentale gevolgen hebben. We denken dat we constant op de hoogte dienen te zijn van alles en van iedereen (‘Fear Of Missing Out), waardoor we maar naar onze schermpjes blijven staren.
We zijn vaker dan nodig aan het ‘’doomscrollen’ en denken dat we probleemloos kunnen multi-tasken, echter dat is niet zo. Het heeft namelijk een directe impact op je concentratie en vaak ook onbewust op je stressniveau. TNO heeft een aantal jaren geleden onderzoek gedaan naar de invloed van moderne technologie op ons werkzame leven, en dus op onze gezondheid: ‘Juist het niet loskomen van werk is heel slecht, weten we. Dat kan ook leiden tot een burn-out. In die zin is technostress ook gerelateerd aan werkstress.’ TNO beschrijft een vicieuze cirkel die moeilijk doorbroken kan worden: ‘Mensen krijgen steeds meer berichten, wat resulteert in meer prikkels. Door de angst iets te missen en het verslavende effect ervan gaat men de apparaten steeds meer in de gaten houden. Daardoor zijn we minder productief, minder gefocust en gestrester [10].’
Door de constante toevoer van moderne stressoren, waaronder (digitale) prikkels, waar je ook bent, geven wij ons brein een seintje om altijd ‘aan’ te staan. Wij wanen ons in de illusie dat ons brein mee kan met de immens snelle technologische ontwikkelingen van deze moderne tijd. In de praktijken van psychologen en psychiaters ziet men elke dag de mentale gevolgen hiervan. Een dringend advies is dan ook om het aantal (digitale) prikkels, waarbij sociale media kanalen een duidelijk voorbeeld zijn, te minimaliseren. Stel jezelf s.v.p. niet bloot aan de illusionaire meetlat vanuit de sociale media. Verwacht niet van jezelf dat je immer en altijd met volle aandacht tien dingen tegelijk kan doen. Stel je brein, met haar stressysteem uit de oertijd, niet bloot aan constante prikkels, vergelijkingen met anderen en vraag je brein niet om constant op meerdere manieren ‘aan’ te staan. Houd s.v.p. op met dat ‘doomscrollen’ het constante multi-tasken en gun je brein wat rust. Dagdromen, mijmeren en af en toe helemaal niks doen, is uiterst gezond en een essentieel onderdeel van ons menszijn. Stel jezelf tenslotte de vraag; wie is er uiteindelijk nu echt sneller, de schildpad of de haas.
Bronnen:
- https://www.trimbos.nl/kennis/cijfers/psychische-gezondheid-ggz/
- https://www.vzinfo.nl/mentale-gezondheid/mentale-problemen
- https://www.burnoutpoli.com/feiten-en-cijfers-burn-out/
- https://www.quest.nl/maatschappij/cultuur/a31431233/waarom-stress-verminderen-evolutie/
- https://www.hersenfabriek.nl/het-stresssysteem-wat-is-dat-eigenlijk/
- https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/791/434/RUG01-002791434_2019_0001_AC.pdf
- https://www.youtube.com/watch?v=EzlQZv3ksuY
- https://www.demorgen.be/nieuws/u-heeft-een-burn-out-logisch-u-heeft-het-brein-van-een-vis~ba73f4c0/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
- https://www.volkskrant.nl/wetenschap/omgaan-met-stress-is-het-aan-de-mens-wel-besteed~b5c6affd/
- https://publications.tno.nl/publication/34627040/9JyGvJ/TNO-2018-duurzame.pdf
Dit artikel is geschreven door Sarah van den Boogaard – Online Psycholoog NIP